نواب اربعه

امام حسن عسکری(ع) در هشتم ماه ربیع الاوّل سال 260 هجری در 29 سالگی به شهادت رسید و بدین سان، امامت فرزند موعودشان آغاز گشت و از همین زمان بود که شیعیان برای نخستین بار طعم غیبت را چشیدند. آغاز غیبت صغرا مصادف با آغاز امامت حضرت مهدی(ع) بود تا مردم آرام آرام با مفهوم تلخ و دردناک غیبت آشنا شده، بتوانند تا آن زمان که به اشتباه خود پی می برند و به وظایف خود در برابر امامان آگاه می شوند، همچنان دیندار بمانند.

در دوران غیبت صغرا چهار نایب خاص، امر وساطت میان امام(ع) و شیعیان را به عهده داشته و چنان که خواهیم دید، همة آنها معروف و سرشناس بوده اند. آنان احکام دین را از وجود اقدس امام زمان(ع) گرفته و در اختیار شیعیان می گذاشتند. سؤالات [کتبی و شفاهی] ایشان را به حضور امام زمان(ع) برده و سپس پاسخ را به شیعیان می رسانیدند و همچنین، وجوه شرعی شیعیان را با وکالتی، که از امام داشتند، می گرفتند [و به حضرت تحویل می دادند یا با اجازة ایشان مصرف می کردند] آنان جمعی بودند که امام حسن عسکری(ع) در زمان حیات خود عدالتشان را تأیید فرمود و همه را به عنوان امین امام زمان(ع) معرفی کرد و بعد از خود، ناظر املاک و متصدی کارهای خویش گردانید، و آنها را با نام و نسب به مردم معرفی نمود.

اینها، همه دارای عقل، امانت، وثاقت، دِرایت، فهم و عظمت بودند.

همان گونه که گفتیم، جریان نمایندگی و نیابت امام زمان(ع) دو هدف اساسی را دنبال می کرد که عبارتند از:

اوّل: آماده کردن اذهان عمومی برای غیبت کبرا و عادت دادن تدریجی مردم به پنهان زیستی امام(ع). چه بسا غیبت ناگهانی حضرت، موجب انکار مطلق وجود حضرت مهدی(ع) و انحراف افکار عمومی می شد.

دوم: رهبری دوستداران و طرفداران امام زمان(ع) و حفظ مصالح اجتماعی شیعیان در برابر خلأ و کمبودی که از ناحیة غیبت امام(ع) در اجتماع شیعیان پیدا شده بود. امام زمان(ع) توانست به وسیلة آنان رهبری خویش را در جامعه اعمال کند و خسارت های ناشی از غیبت خویش را جبران کند.

نوّاب خاص، وظایفی بر عهده داشتند که عبارت بود از:

اوّل: پنهان نگه داشتن نام و مکان امام(ع) و رفع شکّ و تردید دربارة آن حضرت.

دوم: جلوگیری از به وجود آمدن فرقه های انحرافی شیعیان.

سوم: پاسخ گویی به پرسش های فقهی و مشکلات علمی و عقیدتی.

چهارم: مبارزه با مدعیان دروغین نیابت.

پنجم: اخذ و توزیع اموال متعلق به امام.

ششم: سازماندهی وکلا.

با توجه به وضوح موارد فوق و بی نیازی آنها از توضیح، تنها اشاره ای به مورد آخر، یعنی «سازماندهی وکلا» خواهیم داشت: سیاست تعیین وکیل برای ادارة امور نواحی گوناگون و ایجاد ارتباط میان شیعیان و امامان، از روزگارِ امامان پیشین(ع) در کار بود. در دوران غیبت، تماس مردم با امام زمان(ع) قطع گردید و محور ارتباط با امام(ع) نایبی بود که امام زمان(ع) تعیین می کرد.

مناطق شیعه نشین تقریباً مشخص بود و بنا به ضرورت، در هر منطقه وکیلی تعیین می شد و گاه چند وکیل در مناطق کوچک تر در سرپرستی وکیلی قرار داشتند که امام و بعد از او نواب برای آنها تعیین می کردند. این وکلا اموالی را که بابت وجوه می گرفتند، به شیوه های گوناگونی به بغداد، نزد نواب می فرستادند و آنها نیز طبق دستور امام(ع) در مواردی که لازم بود، به کار می گرفتند.

در مواردی ممکن بود برخی وکلا برای یک بار امام زمان(ع) را ملاقات کنند؛ چنانکه محمد بن احمد قطان، که از وکیلان ابوجعفر ـ نایب دوم ـ بود به ملاقات امام(ع) نایل آمد. امّا معمولاً آنها تحت نظر نایب خاصّ امام، انجام وظیفه می کردند. به نقل از احمد بن متیل قمی، ابوجعفر، ده وکیل در بغداد داشته که نزدیک ترین آنها به وی حسین بن روح بود. از دیگر نزدیکان وی جعفر بن احمد بن متیل بود که بسیاری گمانشان بر این بود که وی به جانشینی ابوجعفر خواهد رسید. از روایتی دیگر بر می آید که در برابر اموالی که به وکلا داده می شد، قبوضی از آنان دریافت می کرده اند، امّا از نایب خاص چنین قبوضی دریافت نمی شد و زمانی که ابوالقاسم، حسین بن روح را به جانشینی برگزید، دستور داد که از وی نیز قبوضی نخواهند. همچنین، برخی از وکلا ساکن در اهواز، سامرا، مصر، حجاز، یمن و نیز مناطقی از ایران همچون خراسان، ری و قم بودند که اخبار آنها به صورت جسته و گریخته، ذیل موضوعاتی دیگر در کتاب های الغیبة طوسی و کمال الدین صدوق ذکر شده است.

این چهار نایب بنابر اعتقاد مسلّم شیعیان عبارتند از:

نایب نخست، عثمان بن سعید

ابوعمرو عثمان بن سعید از یاران و شاگردان مورد وثوق امام دهم و یازدهم(ع) و مردی جلیل القدر و مورد اطمینان بود که از یازده سالگی در محضر امام هادی(ع) به خدمتگزاری و آموختن فقه و حدیث و تعالیم اسلامی اشتغال داشته است و شاگرد تربیت یافتة ولایت و امامت بوده است. او را با توجه به قبیله، «اسدی» و محلّ سکونت، «عسکری» و شغل، «سمّان» یا «زیّات» (روغن فروش) نامیده اند.

نایب دوم، محمد بن عثمان

وقتی نایب اوّل حضرت مهدی(ع) وفات یافت، بیش از دیگران، آن حضرت آزرده و اندوهگین شد و در نامه ای به فرزند عثمان، مرگ پدر را تسلیت گفت و او را به جای پدرش منصوب کرد.

محمدبن عثمان به رغم مخالفت هایی که مدعیان دروغین نیابت، با وی کردند و فشارهایی که خلفای آن دوران وارد می ساختند، توانست وظایف نیابت ولی عصر(ع) را به نیکی انجام دهد و نگذاشت غُلات با ترفندهای دروغین، شیعیان را متوجه خود سازند و نیابت او را متزلزل کنند. دوستداران ائمّه(ع) هیچ گاه دربارة نیابت و وثاقت او دچار شکّ و تردید نشدند.

نایب دوم بیشترین مدت را در سمت نمایندگی امام زمان(ع) به خود اختصاص داد و حدود چهل سال نایب و رابط امام(ع) و شیعیان بود.

جایگاه ویژة او در خاندان ولایت و نبوت چیزی نیست که نزد شیعیان، نیازمند دلیل و برهان باشد و جلالت و عظمت وی از مسلّمات تاریخ شیعه است.

نایب سوم، حسین بن روح

نایب سوم حضرت مهدی(ع) حسین بن روح است، که در میان خاندان نوبختی، پس از ابوسهل، مشهورترین ایشان به شمار می رود. وی که یکی از ده وکیل محمد بن عثمان _ نایب دوم _ در بغداد بود، از همان زمان جایگاه ویژه ای نزد شیعیان داشت.

حسین بن روح ویژگی های نیکی داشت که برای همگان جلوه می کرد مرحوم شیخ طوسی در این باره می گوید: «او نزد شیعیان و دیگران، خردمندترین مردم به شمار می رفت و اهل تقیّه بود»1.

نایب چهارم، علی بن محمد

آخرین نایب حضرت مهدی(ع) علی بن محمد سَمُری است که به دلیل شدت مراقبت های حکومت عباسی چندان آزادی عمل نداشت. مدت وکالت وی نیز از دیگران کمتر و نزدیک به دو سال بود. از ایشان هم در طول وکالت، کراماتی نقل کرده اند.

و سرانجام در نیمة شعبان سال 328 قمری همان گونه که حضرت(ع) خبر داده بودند، او وفات یافت و کتاب نیابت بسته شد و عصر غم بار غیبت کبرا آغاز گشت.

پی نوشت ها:

با استفاده از: بازشناختی از یوسف زهرا(س) با تلخیص.

1. شیخ طوسی، الغیبة، ص 372.